Som ættegranskarar er vi avhengige av kjelder med nøyaktige personopplysningar. Kyrkjebøkene er mellom dei fremste kjeldene. For mange personar er dette den einaste kjelda vi har, eller iallfall den viktigaste. Det gjeld særleg attende på 1700-talet. Mange slektstre eller anerekkjer kviler nokså tungt på at denne kjelda er pålitande.
No må det seiast at dei kyrkjebøker på 1700-talet inneheld nokså knappe opplysningar. Eit barn Ole Arneson Haugen er fødd eller døypt. Ein mann med same namnet er gift ein del år seinare. Endå nokre år seinare er Ole Haugen jordfesta -- eller kanskje han då heiter Ole Vik. Er vi heldige, kan vi finne i panteboka at Ole Arneson Haugen fekk bygsel på eit bruk i Vik. Noko seinare finn vi døypt ein Anders Olsson Vik. Men: Om vi ikkje veit meir, kan vi ikkje seie at det er snakk om den same Ole. Er namnet av dei meir sjeldsynte, t.d. Gamaliel eller Vernik, kan vi tru det, men ikkje vite visst. Poenget er at vi må vere kritiske til måten vi brukar dei opplysningane vi har. Det er fort gjort å "dikte til" nokre samband som ikkje finst.
Eit anna spørsmål er kor pålitande kjeldene er. Kan vi lite på det som faktisk stend i kyrkjeboka? I somme høve har vi opplysningar frå andre kjelder. Då kan vi samanlikne og vurdere. Men kva når vi manglar andre kjelder? I nokre tilfelle kan vi, i noko mon, bruke ei kjelde for å kontrolle seg sjølv. Det gjeld til dømes kyrkjeboka for Volda 1741-1760.
Boka er ført med parallelle spalter for dag og kyrkjestad for gudstenesta, dåp, truloving, vigsel, innleiing av barselkoner, offentleg og privat skriftemål, og jordfesting. I andre kyrkjebøker, t.d. for naboprestegjeldet Herøy, er innleiingar ført som vedheng til dåpsinnførsla, og vigselsdagen som vedheng til trulovingsinnførsla. Slike innførsler er ikkje uavhengige. For Volda ser det ut til at innførslene er sjølvstendige. Det gjer at vi kan knyte saman truloving og vigsel, og dåp og innleiing, og såleis sjå om det er avvik. Vidare kan vi også bruke lista for jordfesting, og sjå om vi finn att jordfesta barn i dåpslista.
I denne boka finn vi
1691 dåpsinnførsler
1809 innleiingar
536 trulvoingar
546 vigslar
1246 jordfestingar
Sjølv om ikkje desse tala samstemmer, kunne ein forklare dei med dødfødslar (innleiing, men ikkje dåp), med handlingar før og etter tidsromet for boka (truloving i denne boka, vigsel i den neste), eller handlingar på dei bortkomne sidene. Men, om gjeng vi inn på detaljane, strekk ikkje desse forklaringane til. Eg har gått igjennom listene, og freista å finne koplingane mellom dei. Oftast er det ikkje så vanskeleg å finne det trulova paret i vigsellista, og det vigde paret i lista over trulova.
For dei fleste av dei jordfesta er alderen oppgjeven. Grafen (pdf-fil) viser aldersfordelinga for dei.
Kvinnene er ikkje nemnde med sitt eige namn, men med mannen sitt namn. "Christopher Øgards Kone", "Anders Leites Kone", og så bortetter. På ein måte er dette praktisk for oss, sidan borna er nemnde med farsnamn: "Daniel Christophersøn Øgaard", "Berte Andersd. Leite". Det er nokre få unnatak: Konene til presten, klokkaren og offiseren er nemnde med sine eigne namn.
Det er berre 1390 tilfelle der mor og barn kan knytast saman. Då har eg rekna alt i "beste meining" (for presten). Og eg har naturlegvis rekna med ulike skriftformer av same namn, både førenamn og gardsnamn. Med andre ord er det 301 av 1691 dåpsbarn (18 %) som ikkje kan knytast til innleiing, og 419 av 1809 innleiingar (23 %) som ikkje kan knytast til ei dåpsinnførsle.
Noko av skilnaden mellom dei to listene kan forklarast med dei bortkomne sidene. Ein annan grunn er dødfødslar (ikkje dåp) og mødre som døydde i barnseng (ikkje innleiing). Ein stor del av avviket kan heilt sikkert forklarast med slurv i kyrkjebokføringa. Det må vere ein del born og mødre som manglar - og ein del må vere førte med feil namn.
Tida som gjekk mellom dåp og innleiing varierer mykje. I nokre tilfelle vart mora innleidd på dåpsdagen. I andre tilfelle kunne det gå både to og tre månader. Grafen (pdf-fil) viser fordelinga av tid etter dåpen for dei inngangskonene der eg finn dåpen. Etter ei kongeleg forordning skulle borna døypast seinast åttande dagen etter fødselen.
Av dei 502 para som er knytte saman mellom dei to listene, er det 58 (11,5%) der minst eitt av namna ikkje stemmer. Dei fleste av desse er gardsnamn, og nokre kan forklarast med at den eine flytta mellom truloving og vigsel. I fleire av desse tilfella er det bruda som ved vigselen er ført med brudgomen sitt gardsnamn. Av dei 58 er det 11 der to namn ikkje stemmer. For nokre av desse er begge gardsnamna endra, for nokre er førenamn og patronymikon bytte om. Nokre av desse innførslene skulle kanskje ikkje vore rekna som samsvar mellom listene. I somme tilfelle er begge brudefolka innførte med det gardsnamnet der dei etablerer seg som nye gardsfolk. I slike tilfelle har eg nytta bygdeboka som stønad.
I vigslelista er det 44 par som eg ikkje finn att under trulova. Av desse er 17 frå det første året og kan vere trulova før boka vart påbyrja. 8 av dei 44 er frå dei siste åra, der sider manglar og innførte trulovingar kan vere bortkomne. Av dei 19 andre er det minst 2 par der ein av partane er frå eit anna prestegjeld, slik at trulovinga kan vere ført der.
Alt i alt er det høgst 15 av 536 par (2,8%) som manglar i vigslelista, utan at det er nokon grunn for det. Likeins er det høgst 19 av 546 par (3,5%) som manglar i trulovings-lista, utan at det er nokon tenkjeleg grunn for det.
Ser vi på fordeling over tid, er det nokolunde samsvar i mellom manglane i dei to listene. For vigselslista er det berre 3 manglar i åra 1750-1758, mot 16 i åra 1744-49. Held ein unna para med dødsfall er det også berre 3 manglar i trulovings-lista i åra 1749-1757, mot 12 i åra 1743-48
Vi kan tenkje oss at namna er heilt feilskrivne -- slik at nokre av para som manglar eigentleg står der, men med andre namn. Eller vi kan tenkje oss at presten har gløymt å føre inn namna.
Av dei jordfesta som har alderen til det, har eg funne dåpsinnførsle for 323. For 58 andre har eg ikkje funne dåp, alle under 9 år. 13 av desse er fødde etter oktober 1758, slik at dåpsinnførsla kan vere på dei bortkomne sidene. Til samanlikning er det 19 jordfesta der eg finn att dåp i det same tidsromet. Ser vi bort frå dei 13 og 19 fødde og jordfesta etter oktober 1758, vert det 45 av 349 (13%) jordfesta born som manglar dåpsinnførsle. Av dei 45 er 6 under 1 veke, og endå 18 er under 3 veker; 6 er 2-6 månader, 5 er eitt år, og 10 er mellom 2 og 9 år.
Noko av dette mishøvet kan forklarast med flytting -- dvs. at borna er førte i dåpslista med eit anna gardsnamn enn ved jordfestinga. Spørsmålet er om dette kan forklare alt. Av dei 45 er 4 nemnde med farsnamn attåt gardsnamnet. For alle fire finst det ein brukar med dette namnet, og ingen av dei har flytta. Vidare er 3 av dei 45 frå einbølte gardar. Brukarane der flytta heller ikkje. Sjølv om det er truleg, veit vi veit naturlegvis ikkje sikkert at desse gardbrukarane er fedrene. Men det gjev iallfall ikkje stønad til forklaringa om manglande samsvar pga. flytting.
Det meste av mishøvet mellom jordfesting og dåpsliste må kunne forklarast med feil i ei av listene. Det kan vere feil alder ved jordfesting, eller feil namn i ei av listene. Det kan også vere ein del dåpsborn som manglar.
For dei aller yngste kan vi kanskje forklare det slik at presten ikkje såg nokon grunn til å føre inn dåpen, når borna likevel var døde.
Undersøkinga viser at om lag 1/5 av dåp og innleiingar må vere feil eller manglar. Det kan vere at innførsla manglar, eller at førenamn og/eller gardsnamn for barn og barnefar er feil.
I listene for truloving og vigsel er det 3-4 % av para som manglar i den andre lista, utan at det er nokon tenkjeleg grunn for det. Vidare er det endå 3-4 % som manglar, men der ein kan tenkje seg mogelege grunnar -- utan at desse grunnane er visse.
Dødfødslar er heilt klart underregistrerte.
Jordfesta born som er yngre enn kyrkjeboka sjølv, skal ein kunne finne i dåpslista. For meir enn kvart åttande jordfesta barn (13 %), er det ikkje dåpsinførsle. Det kan kome av feil i namn eller alder; men mykje truleg manglar mange dåpsinnførsler.
Skrive april 1999,
nettsida sist endra 10. juni 2021
Ivar S. Ertesvåg
HEIMESIDE